WYCHOWANIE, JAKO PROCES KSZTAŁTOWANIA PROCESÓW KIERUNKOWYCH – EMOCJI, MOTYWACJI, W TYM POTRZEB PSYCHICZNYCH I MECHANIZMÓW OSOBOWOŚCI

BOŻENA JANISZEWSKA

WYCHOWANIE, JAKO PROCES KSZTAŁTOWANIA PROCESÓW KIERUNKOWYCH – EMOCJI, MOTYWACJI, W TYM POTRZEB PSYCHICZNYCH I MECHANIZMÓW OSOBOWOŚCI

Środowisko wychowawcze

Środowisko społeczne – rodzaje środowisk społecznych

Człowiek jest istotą społeczną (Aronson E. 1995), spadkobiercą przeszłych pokoleń ludzi i prekursorem pokoleń przyszłych. Rodzimy się jako istoty biologiczne z dyspozycjami człowieka społecznego, ale te dyspozycje mogą rozwinąć się jedynie pod wpływem innych ludzi. Takimi dyspozycjami są m. innymi: wyprostna postawa, zdolność do uczuć wyższych, zdolność do mówienia i używania mowy jako społecznego sposobu komunikowania się przy pomocy języka (Matczak A. 2000) oraz zdolność do myślenia pojęciowego, symbolicznego. Posiadamy ponadto świadomość indywidualną i zdobywaną w trakcie rozwoju i nauki społeczną świadomość zbiorową. Dzięki temu wszystkiemu jesteśmy zdolni do przewidywania konsekwencji różnych wydarzeń w przyszłości.

Stajemy się człowiekiem społecznym pod wpływem innych ludzi – to dzięki nim poznajemy i zaczynamy posługiwać się społecznymi wytworami materialnymi (wszystkie sprzęty, przedmioty codziennego użytku, odzież, zabawki, środki transportu itd. – wszystko, co ludzkość stworzyła). Dzięki innym ludziom poznajemy i zaczynamy korzystać z niematerialnych wytworów społecznych: szeroko rozumiana kultura i nauka – idee, wartości, poezja, muzyka, zdolność do tworzenia symboli, prawa i prawidłowości nauki i wiele, wiele innych (Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M., 1996). Całe dziedzictwo społeczne w mniejszym lub większym zakresie jedno pokolenie ludzi przekazuje następnemu, młodszemu pokoleniu. W proces tego przekazywania zaangażowane są różnego rodzaju środowiska społeczne, naturalne i instytucjonalne (powołane w celu świadomych oddziaływań w zakresie kształcenia i wychowania jednostki).

Środowiska naturalne, to rodzina, grupa rówieśnicza i inne grupy społeczne, do których jednostka chce przynależeć lub od których chce się odciąć (grupy towarzyskie, grupy zainteresowań itp.) – tych ostatnich nie omówimy z braku miejsca.

Środowiska instytucjonalne, to różnego rodzaju instytucje powołane do opieki (dzieci małe), kształcenia i wychowania – tzw. instytucje opiekuńczo-wychowawcze i dydaktyczno- wychowawcze.

Poniżej omówione będą głównie funkcje wychowawcze obu tych środowisk, a pominięte zostaną funkcje dydaktyczne.

Środowisko wychowawcze i jego funkcje, kształtowanie środowiska

wychowawczego.

Środowisko wychowawcze to takie, które w sposób bardziej lub mniej zamierzony oddziałuje na jednostkę i stymuluje jej rozwój w celach socjalizacji oraz kształtowania jej osobowości tak, by jako człowiek dorosły mogła uczestniczyć w życiu społecznym.

Socjalizacja to proces uspołeczniania, dzięki któremu jednostka poznaje materialne i niematerialne wytwory ludzkości oraz kształtuje umiejętności współżycia i współdziałania z innymi ludźmi.

Kształtowanie osobowości, to kształtowanie głównie sfery emocjonalnej i motywacyjnej (uczucia wyższe, potrzeby jako motywy działania, postawy, ogólny stosunek do świata, do ludzi, do siebie samego, kształtowanie systemu wartości itp.)

Ponieważ oba te procesy są ze sobą ściśle związane, to będą omawiane wspólnie. Warto jednak pamiętać, że głównym celem wychowania jest internalizacja (wewnętrzne przyswojenie, uznanie za własne) systemu wartości i norm ogólnoludzkich ( Matczak A. 2000; Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z. 1998; Włodarski Z., Hankała A. 2004;).

Interakcje między jednostką a jej środowiskiem są różnorakie i skutkują coraz lepszymi relacjami przystosowawczymi, ponieważ człowiek aktywnie reaguje na wpływy środowiska i przekształca je; doskonali się w działaniu i poprzez działanie. Inaczej mówiąc każdy człowiek kształtuje środowisko, w tym także środowisko wychowawcze.

Środowisko wychowawcze kształtowane jest także przez wiele innych czynników, do których można zaliczyć m. innymi: politykę oświatową państwa, wyniki badań nad czynnikami i sytuacjami rozwoju i wychowania, odpowiednie kształcenie i przygotowanie nauczycieli i wychowawców do pracy z dziećmi, przyjęte standardy oraz wartości moralne i społeczne w środowiskach wychowawczych, pedagogizację rodziców, współdziałanie służby zdrowia i różnych instytucji oświatowych z rodzicami, odpowiednia propaganda medialna (np. cała Polska czyta dzieciom; Kocham – nie biję) i wiele innych.

Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze.

Rodzina jest grupą osób powiązanych ze sobą więzami emocjonalnymi, wspólnymi celami i zadaniami wynikającymi z faktu wspólnoty mieszkaniowej i w większości materialnej. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie jej członkowie zaspakajają we wzajemnych relacjach najważniejsze życiowe potrzeby biologiczne, psychiczne i inne. Naturalną funkcją rodziny jest posiadanie i wychowanie dzieci, dlatego nazywamy rodzinę naturalnym środowiskiem wychowawczym. Jest to jednocześnie, z punktu widzenia procesu socjalizacji, grupa mała (bezpośrednie, nacechowane emocjami interakcje), grupa pierwotna (ma najdłuższy i największy wpływ na rozwój społeczny i moralny), grupa nieformalna (warunki życia warunkują powstawanie struktury, norm i standardów), grupa odniesienia (jej członkowie przejmują normy i wspólny system wartości) itp. ( Siek S. (red.) 1996; Stanisławiak E. (red.) 2004; Wojciszke B. 2002). W zależności od typu rodziny (partnerska, patriarchalna, matriarchalna itp.), jakości związków emocjonalnych, motywów posiadania dzieci, oczekiwań co do dzieci, doświadczeń życiowych itp. rodzina lepiej lub gorzej spełnia swoje funkcje opiekuńczo-wychowawcze.

Relacje i interakcje między rodzicami oraz między rodzicami i dziećmi oparte o silne związki emocjonalne powodują, że dzieci w sposób naturalny uczą się standardów postępowania, przejmują na zasadzie konformizmu normy i system wartości, kształtują najważniejsze potrzeby psychiczne – motywy ukierunkowujące aktywność życiową. Mają poczucie przynależności („korzeni”), poczucie własnej wartości i adekwatną ocenę własnych możliwości. Powoli w trakcie rozwoju przekształcają się w ludzi dorosłych, gotowych do samodzielnego życia i nadal mających poczucie oparcia w swojej rodzinie.

3.1. Opiekuńcze funkcje rodziny

Funkcje opiekuńcze rodziny polegają na takim zaspakajaniu potrzeb biologicznych i psychicznych dziecka, by mogło ono rozwijać się harmonijnie, wzrastać, doskonalić się i rozwijać różne formy aktywności. Dziecko powinno być prawidłowo odżywiane jakościowo i ilościowo zgodnie z potrzebami i właściwościami jego organizmu. Dzieci chore powinny mieć stosowane odpowiednie diety. Rodzina powinna dbać o zdrowie dziecka (szczepienia okresowe; kontrole lekarskie – tzw. bilanse – waga, wzrost, proporcje, rozwój itp.; konsultacje lekarskie w sytuacji choroby; konieczne zabiegi korygujące i usprawniające itd.). Dziecko powinno przebywać w odpowiednim otoczeniu (temperatura, oświetlenie, świeże powietrze itp.); powinno mieć swoje miejsce do spania; odpowiednią ilość ruchu, zapewnione warunki do rozwoju psychicznego: swoje miejsce do zabawy, zabawki, książki itp. warunki do nauki, pomoc w nauce itp. To takie dbanie o dziecko, by nie poniosło żadnej krzywdy fizycznej czy psychicznej.

Opiekuńcze funkcje rodziny, to także traktowanie dziecka nie przedmiotowo (jako własności), ale podmiotowo, jako odrębną jednostkę, z szacunkiem i godnością, która należy się każdemu człowiekowi (Gronowska B., Jasudowicz T…..patrz ONZ-towska Konwencja Praw Dziecka).

3.2. Organizowanie warunków życia i rozwoju dzieci

Wraz z pojawieniem się dziecka w rodzinie zmienia się zarówno wystrój mieszkania jak i tryb życia. Przykładowo: każde dziecko powinno mieć w mieszaniu wydzielone swoje miejsce, swoją przestrzeń życiową, która zmienia się wraz z rozwojem i wiekiem dziecka. Miejsce to powinno być dla dziecka bezpieczne (np. kupić zaślepki do kontaktów, a nie karać dziecko za jego zainteresowania; zrobić „płotek”, aby dziecko nie spadło ze schodów, czy nie weszło nagle do kuchni, łóżeczko ze szczebelkami, a nie wózek do spania itp.). Dziecko powinno mieć swoje miejsce do spożywania posiłków (nie wolno biegać za dzieckiem karmiąc je!), miejsce dla zabawek i miejsce do zabawy; odpowiednie miejsce do snu i wypoczynku (nie powinno oglądać np. telewizji przy usypianiu, nie powinno spać z rodzicami itp.). Dziecko idące do szkoły potrzebuje nieco innych warunków niż dziecko przedszkolne – ma mieć swoje miejsce do pracy (biurko lub stół, odpowiedniej wysokości krzesło, tak, by nogi nie zwisały – może być podnóżek, oświetlenie z odpowiedniej strony; ważne jest by obie ręce opierały się o blat itp.) i miejsce na przybory szkolne.

Tryb życia rodziny uwarunkowany jest w dużej mierze potrzebami i możliwościami dziecka. Potrzebuje ono odpowiedniej ilości i stałych godzin spokojnego snu; potrzebuje innego rodzaju odżywiania i innej częstotliwości posiłków; codziennej kąpieli. Dziecko uczące się potrzebuje spokoju i ciszy, konieczna jest możliwość przyjmowania kolegów itp. – rodzina powinna się do tego dostosować. Przy ocenie funkcjonowania rodziny należy uwzględniać w jakich warunkach dziecko żyje.

Warunki życia dziecka powinny być tak zorganizowane, by sprzyjały jego wszechstronnemu rozwojowi (dziecko głodne, śpiące, chore, niespokojne, przestraszone, zmęczone – nie wykorzystuje swego potencjału rozwojowego) (Hurlock E.1985).

Wychowawcze funkcje rodziny

Wychowanie rozumiane jest m. innymi jako długotrwałe intencjonalne działania osób w celu osiągnięcia względnie trwałych zmian w osobowości i funkcjonowaniu społecznym jednostki (Przetacznik –Gierowska M. Makiełło-Jarża G. 1985; Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M. 1996; Włodarski Z., Hankała A. 2004). Proces wychowania rodzinnego zaczyna się jeszcze przed narodzinami dziecka i trwa bardzo długo, aż do osiągnięcia pełnej dojrzałości i dorosłości jednostki. Najważniejszym z punktu skuteczności oddziaływań wychowawczych jest okres dzieciństwa, (od 0 do ok. 9 lat, a zwłaszcza od 0 do 3 lat) gdzie ściśle związane są ze sobą funkcje opiekuńcze i wychowawcze. Wtedy powstaje najsilniejsza więź emocjonalna między dzieckiem a jego rodzicami, co sprzyja poddawaniu się dziecka wpływom wychowawczym. Wpływy te są bardzo różne, nie zawsze intencjonalne i rzadko precyzowany jest cel wychowania. Zazwyczaj proces wychowania jest intuicyjny i opiera się na doświadczeniach z własnego dzieciństwa rodziców oraz z przemyśleń związanych z własnym wychowaniem. Warto uświadomić sobie, że zgodnie z powyższym, z pokolenia na pokolenie przenoszone są zarówno dobre jak i złe wzorce i sposoby wychowania. Wyobrażenia o wychowaniu modyfikowane są przez wykształcenie, propagowanie właściwych wzorców i standardy funkcjonujące w najbliższym otoczeniu.

Dziecko w procesie wychowania w rodzinie uczy się:

* korzystania z dorobku materialnego przeszłych pokoleń,

* samodzielnego działania w zakresie samoobsługi i zaspokajania potrzeb,

* uczy się standardów i norm: co wolno, a czego nie należy czynić.

* uczy się potrzeb i uczy się uczuć (w tym uczuć wyższych w stosunku do innych ludzi),

* kształtuje różnorakie postawy,

* uczy się różnych form aktywności, sposobów pokonywania trudności itd.

Nie jest ono biernym odbiorcą oddziaływań wychowawczych. Aktywnie, w zależności od własnych możliwości w relacjach z dorosłymi modyfikuje skutki wpływów.

Poniżej scharakteryzowano pokrótce najważniejsze czynniki warunkujące skuteczność i jakość wpływów wychowawczych rodziny.

3.4. Rodzice i inni członkowie rodziny jako modele do naśladowania

Dziecko po urodzeniu spotyka się z najbliższymi w jego otoczeniu osobami, stopniowo wchodzi z nimi w różnorakie kontakty, im jest starsze, tym wielorakość kontaktów jest większa. Dzięki tym kontaktom zdobywa elementarna wiedzę o świecie, m. innymi dzięki obserwacji co i w jak sposób robią dorośli.

Próbuje naśladować nie tylko czynności dorosłych, ale także ich sposób mówienia, gestykulacji, reagowania emocjonalnego itp. Czynności typowe i często wykonywane przez dorosłych dziecko utrwala najmocniej i najszybciej. Uczy się także i utrwala czynności dorosłych adresowane także do niego – sposób odnoszenia się, używane słowa, zwroty (jaką „wiązankę” potrafi „puścić” czterolatek naśladując tatę lub mamę!). Drogą naśladowania i identyfikacji (utożsamianie się) dziecko przyswaja typowe dla swej rodziny: sposoby działania, normy, wartości, postawy do ludzi, do zwierząt, do nauki, do stosunków i mechanizmów społecznych (np. wszyscy kradną; ludzie są na ogół dobrzy) itd. Często przejmuje zainteresowania. Warto pamiętać: jeżeli dorośli okazują dziecku miłość – dziecko uczy się kochać, jeśli obserwuje kłótnie i agresję – staje się agresywne i kłótliwe itp. Dorastając coraz częściej powiela zaobserwowane i przyswojone reakcje i zachowania członków własnej rodziny (Siek S. red. 1996; Stanisławiak E. red. 2004; Stypułkowska J. red. 2004, Wojciszke B. 2002)

3.5. Rodzice jako osoby zaspokajające potrzeby emocjonalne i

psychiczne dzieci.

Zaspokojenie potrzeb biologicznych jest warunkiem naszego życia fizycznego, natomiast zaspokojenie potrzeb emocjonalnych i psychicznych jest niezbędne dla naszego normalnego życia psychicznego i społecznego. Ponieważ rodzina oparta jest o pozytywne emocje i uczucia, to zaspokojenie potrzeb psychicznych i społecznych jest również sprawą naturalną. Najważniejsze potrzeby psychiczne warunkujące rozwój i kształtowanie zdrowej osobowości to:

* potrzeba bezpieczeństwa (brak jej zaspokojenia jest przyczyną choroby sierocej, autoagresji i agresji ). Powstaje ona jeszcze w okresie noworodkowym przez specyficzny kontakt dotykowy między matką a dzieckiem. Z wiekiem zmieniają się formy i sposób jej zaspokojenia. Jest to wewnętrzne przekonanie, ze nic złego nie może się stać, bo jest ktoś, kto zapewni bezpieczeństwo i zredukuje lęk przed nieznanym światem. Zaspokojenie tej potrzeby jest podstawą powstawania przywiązania do matki i podstawą późniejszych wszystkich uczuć wyższych (znajomość tej potrzeby jest ważna w zawodzie pielęgniarskim).

* potrzeba akceptacji i uznania (akceptuję – kocham i cenię) – bezwarunkowe zaspokojenie tej potrzeby jest niezbędne do budowania poczucia własnej wartości, głównego mechanizmu osobowości i motywów działania (szukanie akceptacji jest często nieświadomą przesłanką wyboru zawodu pielęgniarki, nauczycielki przedszkola itp.). Akceptuje się dziecko lub kogoś jako osobę, ale wcale nie akceptuje się niektórych zachowań danej osoby. Brak zaspokojenia potrzeby akceptacji wywołuje u ludzi poczucie niższej wartości i różne, czasem aspołeczne sposoby kompensacji tej potrzeby ( np. dyskryminacja rasowa, narodowa, religijna, do aktów agresji włącznie).

* potrzeba zależności i przynależności – dziecko czuje się zależne od dorosłych, którzy w pełni zaspokajają jego potrzeby i dają mu psychiczne oparcie. Stopniowo jedne z tych potrzeb przekształcają się w potrzeby samodzielności, inne zaś nadal dają oparcie psychiczne (dziecko wie, że do kogoś przynależy, że jest czyjeś) i wiarę we własną samodzielność. Brak zaspokojenia potrzeby zależności skutkuje brakiem systemu wartości, brakiem uczuć wyższych, wrogością do ludzi, brutalizmem i agresją, czasem nienawiścią („ludzie są źli, nikt mnie nie potrzebuje, odrzucają mnie”).

* potrzeba osiągnięć i potrzeba poznawcza – są wtórne do podanych wyżej i są jednocześnie ich skutkiem. Poczucie własnej wartości i wiara we własne możliwości owocuje ciekawością i chęcią poznawania świata oraz chęcią zmierzenia się z własnymi możliwościami. Rozwijają się więc różne formy aktywności.

Zaspokojenie tych potrzeb warunkuje u dziecka i każdego człowieka chęć do życia, dobre samopoczucie, kształtuje pozytywne emocje i kształtuje uczucia wyższe (miłość, współczucie, empatia itp.). (Bandura A. Walters R.H. 1968; Maruszewski M., Reykowski J., Tomaszewski T. 1966; Reykowski J. 1970; Siek S. 1982; Wojciszke B. 2002)

3.6. Rodzice jako źródło wymagań, norm i wartości

Rozwijające się dziecko nie wie co wolno, a czego nie wolno, co jest dobre, a co złe – uczy się tego wszystkiego głównie od rodziców. Uczy się przez naśladowanie osób dorosłych, uczy się przez sytuacje często powtarzane (ważna jest tu konsekwencja) i uczy się dzięki wzmocnieniom swoich zachowań, czyli nagrodom (wzmocnienia pozytywne) i karom (wzmocnienia negatywne). Nie bez znaczenia w poznawaniu i uczeniu się norm i wartości są słowne uwagi i komentarze dotyczące samej normy, zakresu obowiązywania i skutków jej przestrzegania ( nie wystarczy: nie wolno! – należy wyjaśnić, dlaczego). Rodzice prawidłowo wychowujący dzieci stawiają im od małego wyraźne granice, co jest dozwolone, a co nie jest i dzieci czują się bezpieczne poruszając się w tych znanych im granicach – wiedzą, czego mogą się spodziewać.

W prawidłowo funkcjonujących rodzinach dzieci obserwując rodziców i uczestnicząc w życiu rodzinnym poznają normy i standardy związane z pełnieniem ról społecznych (role męskie i kobiece, role żony i matki oraz męża i ojca, poznają także rolę dziecka w zależności od oczekiwań rodziców względem siebie) (Mika S. 1972; Newcombe Th.M., Turner R.H., Converse Ph.E. 1965). Dzieci przyswajają także sposoby rozwiązywania konfliktów, kłopotów rodzinnych, jakość i tematykę rozmów, dyskusji, gospodarowanie finansami rodziny, ustalanie preferencji itp. W ten sposób poznają i kształtują najważniejsze cele, postawy i preferencje życiowe: „mieć czy być” (Fromm E. 1995) itp.

W rodzinach dysfunkcyjnych (patologie, brak współdziałania, awantury itp.), niewydolnych, niepełnych itp. trudno poznać dzieciom tego typu role społeczne, bądź poznają wadliwie pełnione owe role i zdarza się, że przenoszą te wady do swoich rodzin. Często także nie mają możliwości poznania norm i systemu ogólnoludzkich wartości.

Podstawy, fundament systemu wartości wynosimy z domów rodzinnych. Modyfikowany on jest i uzupełniany przez inne środowiska wychowawcze – grupy rówieśnicze i instytucje dydaktyczno-wychowawcze.

Rodzice wpajają także dzieciom normy odnoszące się do codziennych zachowań i form grzecznościowych, przekazują oczekiwania co do ważności nauki, obowiązkowości oraz odpowiedzialności itp. Niezwykle ważną sprawą jest adekwatność wymagań do możliwości dzieci – nie powinny być zbyt małe (nie motywują do zachowań) ani zbyt duże (powodują niską ocenę swych możliwości i mogą prowadzić do nerwic i zaburzeń zachowania).

3.7. Rodzice jako źródło wzmocnień

W procesie kształtowania zachowań, norm i wartości konieczne jest kontrolowanie i ocenianie na ile owe normy są przestrzegane. Tę ważną funkcję również pełni rodzina. Ważny jest zarówno system kontroli, jak i system nagród i kar, jako naturalna konsekwencja kontroli i oceny. Im większą wagę przykłada się do określonych norm, wartości i zachowań, tym częściej kontrolowane jest ich przestrzeganie (dzięki temu również uczymy się hierarchii norm). W systemie kontroli ważne są zarówno częstość, charakter (przyjazna czy wroga) jak i spójność kontroli. Zbyt częsta kontrola zwykle „zdejmuje” odpowiedzialność z osoby kontrolowanej i przerzuca ją (w świadomości tej osoby) na osobę kontrolującą. Zbyt rzadkie kontrolowanie nie dopinguje do przestrzegania wymagań – najlepsze wyniki daje zmienny system, pośredni między częstym a sporadycznym (Kozielecki J. 1998; Pilkiewicz M. 1976).

Jeżeli chodzi o wzmocnienia negatywne (kary), to w wielu środowiskach wychowawczych dominuje „mit” kary i jej surowości. W rzeczywistości w większości przypadków kara:

* nie eliminuje niewłaściwych zachowań, lecz je modyfikuje;

* wywołuje szereg silnych negatywnych emocji z agresją i często nienawiścią;

* dostarcza wzorów negatywnych zachowań i powoduje unikanie źródeł karania (ucieczki z domu, szkoły itp.).Karząc kogoś rzadko myśli się o skuteczności kary, natomiast często osoba karząca rozładowuje w ten sposób swoje negatywne emocje. Kar społecznych można uniknąć, dlatego też większe znaczenie ma poczucie nieuchronności kary niż jej surowość.

Skuteczność kar zależna jest od wielu czynników:

* adekwatność kary do przewinienia,

* za jedno przewinienie jedna kara,

* kara bezpośrednio po przewinieniu,

* kara powinna iść w parze ze zrozumieniem niewłaściwego zachowania i powinna mieć wartość informacyjną,

* karze zewnętrznej powinna towarzyszyć kara wewnętrzna (poczucie winy),

* między osobą karzącą i karaną powinien istnieć pozytywny związek emocjonalny itp.

Obserwacje i badania wskazują na większą skuteczność wzmocnień pozytywnych, ponieważ nagroda dostarcza pozytywnych emocji i tym samym motywuje do powtarzania zachowań akceptowanych. W procesie wychowania bardziej skuteczne są nagrody emocjonalne i moralne (pochwała, aprobata, radość, zdziwienie rodziców i wychowawców, dobre wzajemne stosunki itp.) niż materialne, chociaż te w odniesieniu do małych dzieci są bardziej skuteczne, niż w stosunku do starszych (nie powinno nagradzać się materialnie za „dobre stopnie”, stosowanie się do powszechnych standardów itp. – natomiast konieczne tu są akceptacja i pozytywne uczucia). Nagroda także powinna być adekwatna do zachowań i powinno się pozytywnie zauważać podejmowane przez dziecko wysiłki. Nie należy nagradzać „za wszystko” – obniża to motywację i daje dziecku fałszywy obraz jego możliwości. Prawidłowe wychowanie charakteryzuje się przewagą wzmocnień pozytywnych i niewielką ilością wzmocnień negatywnych, głównie o charakterze informacyjnym. (Mika S. 1969; Stypułkowska J. – red. 2004; Włodarski Z., Hankała A. 2004).

3.8. Rodzina – miejsce kształtowania głównych mechanizmów

regulacyjnych osobowości.

Dziecko przychodzi na świat z pewnymi zadatkami organicznymi (uwarunkowanymi cechami dziedzicznymi i wrodzonymi możliwościami, zdolnościami, typem układu nerwowego itp.), które warunkują różną podatność na oddziaływania rozwojowe i wychowawcze. Są one też podłożem, na którym kształtuje się osobowość. Osobowość, to naczelny system integrujący i kontrolujący postępowanie człowieka. (Maruszewski M., Reykowski J., Tomaszewski T. 1966, str. 88). Każdy z nas ma swój specyficzny system kontroli – samoregulacji, w ramach którego utrzymujemy względną równowagę z otoczeniem a jednocześnie z otoczenia przyswajamy to, co „odpowiada” naszym mechanizmom regulacyjnym osobowości – jest to funkcja integracyjna. Najważniejsze mechanizmy regulacyjne osobowości to:

* System podstawowych potrzeb (potrzeby bezpieczeństwa, akceptacji, przynależności, uznania, osiągnięć itp.) i system wartości (hierarchia norm i wartości) – to główne motywy naszego działania.

* Główne sposoby ustosunkowania się do świata – system postaw; to też motywy działania i podstawy oceny siebie i różnych aspektów rzeczywistości.

* Obraz świata i obraz własnej osoby – najbardziej ogólne nastawienia, orientacja i oczekiwania w stosunku do świata i własnej osoby (m. innymi poczucie własnej wartości, samoocena, czyli ocena swoich możliwości i poziom jej adekwatności) – mają wpływ na kierunek ludzkich działań.

* Mechanizmy kontroli – poziom i zdolność do radzenia sobie z własnymi emocjami i typowe dla nas sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach (zależne są od typu układu nerwowego i wychowania). (Maruszewski M. Reykowski J., Tomaszewski T., 1966, str.91 – 191).

Główne zręby osobowości kształtują się pod wpływem doświadczeń i oddziaływań rodzinnych, zwłaszcza tych czynników, które wymieniono wyżej. Prawidłowe oddziaływania rodziny prowadzą do kształtowania się prawidłowej, dojrzałej osobowości, nieprawidłowe – mogą skutkować osobowością nie w pełni dojrzałą lub zaburzoną. Szczególne znaczenie mają doświadczenia z dzieciństwa – rzutują na całe życie dorosłego człowieka (Maslow A. 1990; Miller A. 1999; Pilkiewicz M. 1976; Reykowski J. 1970).

3.9. Stosowane strategie i formy wychowania w rodzinie i ich

konsekwencje

Jak wspomniano wyżej, w większości rodzin wychowanie ma charakter intuicyjny, jednak można w nim wyróżnić pewne wskaźniki, nagromadzenie których pozwala na wyróżnienie określonego charakteru procesu wychowawczego i jego skutków., Jedni nazywają ten charakter postawami rodzicielskimi, inni strategiami i formami wychowania. Strategie wychowawcze klasyfikujemy w zależności od stopnia akceptacji i kontroli, czyli miejsca w którym się znajdujemy na skali

„ akceptacja (miłość) ↔ brak akceptacji (wrogość)”

i skali „swoboda (zaufanie) ↔ ciągła kontrola (brak zaufania)”

* Wychowanie osiągnięciowe (duża akceptacja, wysokie wymagania, częsta kontrola, nagradzanie) – może prowadzić m. innymi do: dużych ambicji, postaw egocentrycznych , silnych mechanizmów samokontroli, małej odporności na niepowodzenia i nowe sytuacje itp.

* Wychowanie nadopiekuńcze (duża akceptacja, niskie wymagania, częsta kontrola o charakterze ochronnym, częste nagradzanie nie adekwatne do efektów działania) – może w konsekwencji prowadzić do: wysokiej nieadekwatnej samooceny, bezkrytycyzmu, ambicji roszczeniowych, lęku w nowych sytuacjach, braku samodzielności, dużej zależności od rodziców i autorytetów, małej odporność na niepowodzenia.

* Wychowanie demokratyczne (duża akceptacja, wysokie wymagania, rzadka kontrola, adekwatne nagradzanie) – konsekwencje to: wysoka adekwatna samoocena, samodzielność, odpowiedzialność, zachowania prospołeczne, pozytywny stosunek do ludzi i świata itp.

* Wychowanie liberalne – (akceptacja, niskie wymagania – pobłażanie, rzadka kontrola, nagradzanie), którego skutkami może być: samodzielność, adekwatna samoocena, odporność na stres, brak poszanowania norm, egocentryzm, brak odpowiedzialności, niska potrzeba osiągnięć itp.

* Autokratyzm rygorystyczny – (brak akceptacji, wysokie wymagania, częste kontrole, karanie) w większości przypadków prowadzi do: niskiej samooceny, małego poczucia własnej wartości, osobowości lękowej, konformizmu, sztywnego respektowania norm, posłuszeństwa wobec autorytetów,

* Autokratyzm punitywny (karzący) – (wrogość, niskie wymagania, częsta kontrola, karanie) zwykle prowadzi do zaniżonego poczucia własnej wartości, niskiej samooceny, negatywnego nastawienia do ludzi i świata, poczucia krzywdy i bezradności, agresji antyspołecznej, czasem autoagresji (łatwość uzależniania się od alkoholu i narkotyków), brak wpojonych norm i wartości.

* Autokratyzm okazjonalny, zwany wychowaniem okazjonalnym – ( obojętność lub wrogość, wysokie wymagania (ideał dziecka) przy braku ich egzekwowania lub kontrola sporadyczna i karanie rzadkie, mniej dotkliwe) – skutkuje raczej uporządkowanymi poglądami na świat, ale uczy bierności; zaburzenia są mniej wyraźne niż przy innych formach autokratyzmu.

* Wychowanie zaniedbujące – (dziecko pozostawione samo sobie, obojętność lub wrogość, – brak zaspokojenia potrzeb zależnościowych, niskie wymagania, rzadka kontrola, brak wzmocnień) powoduje: niedorozwój sfery emocjonalnej – brak uczuć wyższych, egocentryzm, obniżenie poczucia własnej wartości i samooceny, względną samodzielność, brak perspektyw życiowych, łatwość uzależnień, nieznajomość norm itp.

* Wychowanie odrzucające – (wrogość, brak zaspokajania czasem nawet potrzeb biologicznych, niskie wymagania, rzadka kontrola, karanie) – prowadzi do postaw antyspołecznych: brak znajomości i ice casino brak przyswojenia norm, brak socjalizacji, wrogi stosunek do świata i do siebie – agresja (zachowania przestępcze) i autoagresja, uzależnienia.

Jak widać z powyższego kombinacja: uczuć, systemu wymagań i systemu wartości, jakości

kontroli i wzmocnień decyduje w dużej mierze o sukcesie lub porażce wychowawczej. Pozytywne uczucia, wysokie wymagania, względna swoboda i przewaga nagród w wychowaniu dziecka zwiększa „wychowanie bez porażek” (Gordon T. 1991), wrogość lub obojętność w stosunku do dziecka, brak wymagań, częste karanie prowadzi do zaburzeń w funkcjonowaniu człowieka, do zachowań antyspołecznych, wrogości i przestępczości. (Bandura A., Walters R.H. 1968, Bińczycka J. 1999; Forward S. 1992, Gaś Z. 1994, Stypułkowska J red. 2004, Pilkiewicz M. 1976, Ryś. M. 1992, Ziemska M. 1972).

Zaznaczam, że niezwykle skrótowo i w sposób uproszczony omówiono w tym rozdziale konsekwencje różnych kombinacji wpływów wychowawczych.

* * *

Literatura cytowana i uzupełniająca

Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 1995.
Bandura A., Walters R.H.: Agresja w okresie dorastania. PWN, Warszawa 1968.
Bińczycka J.: Między swobodą a przemocą w wychowaniu. „Impuls”, Kraków 1999.
Braun-Gałkowska M., Ulfik J.: Zabawa w zabijanie. Oddziaływanie przemocy prezentowanej w mediach na psychikę dzieci. Warszawa 2000.
Dembo M.H.: Stosowana psychologia wychowawcza. WSiP, Warszawa 1997. –
Forward S.: Toksyczni rodzice. PAX, Warszawa 1992.
Fromm E.: Mieć czy być. Rebis, Poznań 1995.
Gajda J.: Środki masowego przekazu w wychowaniu. UMCS, Lublin 1998. –
Gaś Z.B. Rodzina a uzależnienia. UMCS, Lublin 1994.

10.Gordon T.; Wychowanie bez porażek. PAX, Warszawa 1991. –

11.Gronowska B., Jasudowicz T., Mik C.: O prawach dziecka (zawiera Konwencję Praw Dziecka). Comer, Toruń 1994.

Hurlock E.: Rozwój dziecka t. I i II. PWN, Warszawa 1995.
Konarzewski K. (red).: Sztuka nauczania. PWN, Warszawa 2002.
Kozielecki J.: Psychologiczne koncepcje człowieka. Żak. Warszawa 1998.
Lepa A.: Pedagogika mediów. Łódź 1999.
Maruszewski M., Reykowski J., Tomaszewski T.: Psychologia jako nauka o człowieku. Książka i Wiedza, Warszawa 1966.
Maslow A.: Motywacja i osobowość. PAX, Warszawa 1990.
Matczak A.: Zarys psychologii rozwoju.. Podręcznik dla nauczycieli. Żak, Warszawa 2000. – 19. Mietzel G.: Psychologia kształcenia. Praktyczny podręcznik dla pedagogów i nauczycieli. GWP, Gdańsk 2002.
Mika S.: Wstęp do psychologii społecznej. PWN, Warszawa 1972.
Miller A.: Zniewolone dzieciństwo. Rebis, Poznań 1999.
Newcombe Th.M., Turner R.H., Converse Ph.E.: Psychologia społeczna. PWN, Warszawa 1965.
Pilkiewicz M.: Środowisko ucznia a przebieg procesów wychowawczych. „Oświata i wychowanie” nr. 14 (375) 1976 – NURT, nr. 15 (376), 1976 – NURT.
Przetacznik-Gierowska M., Makiełło-Jarża G.: Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego. WSiP, Warszawa 1985.
Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M.: Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne. PWN, Warszawa 1996.
Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z.: Psychologia wychowawcza. PWN, Warszawa 1998.
Ryś M.: Wpływ dzieciństwa na późniejsze życie w małżeństwie. ATK, Warszawa 1992.
Reykowski J.: Z Zagadnień psychologii motywacji. PZWS, Warszawa 1970.
Siek S.: Osobowość. ATK, Warszawa 1982.
30. Siek S. (red.): Wybrane zagadnienia z psychologii. WSRP, Siedlce 1996.
Stanisławiak E. (red.): Wybrane problemy psychologii społecznej. WSP TWP, Warszawa 2004.
Strykowski W.: Media i edukacja. „Edukacja Medialna” 1996 nr. 1.
Stypułkowska J. (red).: Problemy rozwoju i wychowania. Medium, Warszawa 2004.
Tyszkowa M.: Zdolności, osobowość i działalność uczniów. PWN, Warszawa 1990.
Włodarski Z., Hankała A.: Nauczanie i wychowanie jako stymulacja rozwoju człowieka. Impuls, Kraków 2004.
Wojciszke B.: Człowiek wśród ludzi. Scholar, Warszawa 2002.
Ziemska M.: Postawy rodzicielskie. WP, Warszawa 1972.
Żebrowska M. (red): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. PWN, Warszawa 1986.

* * *